Dalam dunia wayang kulit Jawa, pembagian babak juga didasarkan pada perbedaan pathet atau musik yang dibawakan. Musik berperan selain berkaitan erat dengan pembabakan cerita, musik juga berperan dalam pengadeganan cerita. Prof. Umar Kayam menjelaskan iringan musik wayang kulit dari gaya Surakarta:
Iringan Gaya Surakarta
No. | Adegan | Musik |
1 | Jejer (1)
a. Batara Guru dan Kerajaan Ngamarta |
Gandhing Kawit |
b. Ngastina Duryudana | Gandhing Kabor dilanjutkan Ladrang Krawitan | |
c. Yang lainnya | Gendhing Krawitan dilanjutkan Ladrangan | |
Tamu datang | ||
Ratu Ngamarta | Ladrang Mangu | |
Nangkula/Sadewa | Ladrang Kembang Pepe | |
Janaka | Ladang Srikaton | |
Baladewa | 1. Ladrang Remeng
2. Ladrang Sobang 3. Ladrang Diradameta |
|
Karna | 1. Ladrang Sobah
2. Ladrang Peksi Kuwung |
|
Sangkuni | Ladrang Lere-Lere | |
Kangsa | Sama dengan untuk Baladewa | |
Jalasengara | Ladrang Erang-erang | |
Patih Sabrang | Ladrang Sobrang | |
Danawa peksi | Ladrang Sobrang | |
Randha-widada | Ladrang Sobrang | |
Tamu mundur | Suluk Pathet Nem Jugag | |
– alusan | Ada-ada Girisa | |
– Baladewa | ||
Kangsa | ||
Sabrangan | ||
Karna | ||
d. Ratu Masuk | Ayak-ayakan Panjang Mas | |
2 | Kedhatonan | |
a. Ngastina (Banuwati) | 1. Gendhing Damarkeli
2. Gendhing Gandrung Mangu |
|
b. Wirata | 1. Gendhing Tunjung Karoban
2. Gendhing Gandrungmangu (sda) |
|
c. Dwarawati | 1. Gendhing Titipati
2. Gendhing Kadukmanis |
|
d. Madura | 1. Gendhing Kenyut
2. Gendhing Gantalwedhar |
|
e. Madraka | 1. Gendhing Laranangis
2. Gendhing Gandrungmanis |
|
f. Cempala | Gendhing Maskumambang | |
g. Kumbina | 1. Gendhing Puspawedhar
2. Gendhing Undanasih |
|
h. Nglesanpura | Gendhing Rendeh | |
i. Ngamarta | Gendhing Gentalwedhar
Gendhing Larasati |
|
j. Kahyangan | Ayak-ayakan | |
3 | Pasowanan Jawi | |
a. Prabu Baladewa | Gendhing Capang | |
b. Arya Sena | 1. Gendhing Dandun
2. Gendhing Gendu |
|
c. Seta Untara | Gendhing Talimurda | |
d. Samba Setyaki | Gendhing Kedatonbentar | |
e. Setyaki piyambak (sendiri) | 1. Gendhing Titisari
2. Gendhing Larasati |
|
f. Arya Praburukma | 1. Gendhing Tirisari
2. Gendhing Prihatin |
|
g. Ugrasena | Gendhing Kedatonbentar | |
h. Rukmarata | Gendhing Kedatonbentar | |
i. Sengkuni, Karna | Gendhing Kambangtiba | |
j. Dursasana | 1. Gendhing Semukirang
2. Gendhing Prihatin |
|
k. Burisrawa | Gendhing Bolang-bolang | |
l. Rukmarata | Gendhing Mandhulpati | |
m. Trustajumena | Gendhing Randhat | |
n. Dewa | Gendhing Turirawa | |
4 | Budhalan / Kapalan | 1. Lancaran Kebogiro |
2. Lancaran Wrahatbala | ||
3. Lancaran Manjarsewu | ||
4. Lancaran Bubaran Njutra | ||
5. Lancaran Singanebah | ||
5 | Jejer (2) (Sabrangan) | |
a. Ratu Ngastina | 1. Gendhing Jamba
2. Gendhing Bujangga 3. Gendhing Lana |
|
b. Ratu Ngamarta | Gendhing Bujangga | |
c. Kakrasana | Gendhing Bujangga | |
d. Kangsa | Gendhing Babat | |
e. Narada | Gendhing Peksibayan | |
f. Dasamuka | 1. Gendhing Babat
2. Gendhing Parinom |
|
g. Sabrangan Alus | Gendhing Udansore | |
h. Hyang Durga | 1. Gendhing Lokananta
2. Gendhing Menyanseta |
|
i. Sabrang Telegan | 1. Gendhing Rindhik
2. Gendhing Lana |
|
j. Ratu Danawa Nem | Gendhing Majemuk | |
k. Ratu Danawa Sepuh | 1. Gendhing Lobaningrat
2. Gendhing Guntur |
|
l. Buron Wana | 1. Ladrang Babat Kenceng
2. Ladrang Wani-wani |
|
m. Antagopa | Ladrang Kaki-kaki Tunggu Jagung | |
Memanggil Punggawa | ||
– Danawa (raksasa) | 1. Ladrang Bedhat
2. Ladrang Muncer 3. Ladrang Alaskobong |
|
– Alus (mis. Narayana) | Ladrang Kembang Gadhung | |
Mundurnya Punggawa | Srepegan Pinjalan | |
– Danawa (raksasa) atau bukan | ||
– Perang gagal | Srepegan | |
6 | (Peralihan) | Srepegan Pathet Sanga Wantah |
7 | Adegan Pandita (Pathet Sanga) | |
a. Janaka di Madukara | 1. Gendhing Kuwung-kuwung
2. Gendhing Danaraja |
|
b. Saptaarga | 1. Gendhing Kaluta
2. Gendhing Lara-lara |
|
c. Janaka di hutan | Gendhing Lagudhempel dilanjutkan ladrangan | |
d. Janaka di goa | Gendhing Dendha Santi dilanjutkan ladrangan | |
e. Janaka di Setragandamayi | 1. Gendhing Lonthang Kasmaran
2. Gendhing Gendreh Kemasan |
|
f. Janaka menjadi emban | (sama dengan e) | |
g. Janaka menjadi Ciptaning | Gendhing Jongkang | |
h. Resi Abyasa dan Abimanyu | Gendhing Gandakusuma | |
i. Kanwa dan Irawan | Gendhing Sumar | |
j. Pandita dan Bambang | Gendhing Bondhet
Gendhing Lara-lara |
|
k. Bambang Nagatatmala | Gendhing Ela-ela
Gendhing Sumedhang |
|
l. Bambang gusen | Gendhing Kenceng | |
m. Semar di Klampisireng | Gendhing Loro-loro | |
n. Semar akan terbang | Gendhing Babarlayar | |
8 | Perang kembang
(adeg danawa) |
|
a. Raksasa di perempatan | 1. Lancaran Jangkrik Genggong
2. Ladrang Kagok Madura |
|
b. Raksasa hutan | 1. Ladrang Babad Kenceng | |
2. Ladrang Kagok Madura | ||
3. Lancaran embat-embat Penjalin | ||
c. Ular atau macan | 1. Ladrang Babad Kenceng
2. Ladrang Gedrug |
|
d. Muncul Togog dan Saraita (sesudah a dan b) | Srepegan | |
e. Perang Kembang | Srepegan | |
f. Togog dan Saraita muncul sesudah para raksasa mati untuk menemui ksatria | Ayak-ayakan kasirep terus suwuk | |
Catatan:
1. Punakawan dapat menemui para raksasa. Untuk ini dapat diiringi gendhing. |
||
– Semar | 1. Ketawang Langengita
2. Sekar Madukaralalita |
|
– Nalagareng | 1. Ketawang Puspagiwang | |
2. Nini-nini Katisen | ||
– Petruk | 1. Sekar Dandanggula
2. Atau sendhon-sendhon yang sesuai |
|
9 | Sesudah Perang Kambang | |
a. Ratu Ngastina | Gedhing Kenceng Barong | |
b. Ratu Dworowati | 1. Gedhing Rondong
2. Gedhing Semeru |
|
c. Ngamarta | Gedhing Gandrung Mangungkung | |
d. Cempala | Gedhing Laler Mengeng | |
e. Cempala / Yudhistira | 1. Gedhing Candra
2. Gedhing Semiring |
|
f. Ratu Metapralaya | 1. Gedhing Renyep
2. Gedhing Sunggeng |
|
g. Arya Werkudoro | 1. Ladrang Babad Kenceng
2. Ladrang Kagok Madura |
|
h. Gatutkaca / Pringgandani | 1. Gedhing Kenceng Barong
2. Gedhing Genjongguling |
|
i. Welasan (sedih) | Gedhing Tlutur dilanjutkan ladrangan | |
j. Prabu Jungkungmardeya | Gedhing Renyep | |
k. Ratu Danawa | Gedhing Galagotang | |
l. Resi Kasawa | Gedhing Jongkang | |
m. Wasi Jaladra | Gedhing Gambirsawit | |
n. Narayana | Gedhing Sumar | |
o. Begawan Bagaspati | Gedhing Genjong
Gedhing Onang-onang |
|
p. Yamadipati & isteri | Gedhing Genjong | |
q. Narada dan Endra | Gedhing Gegersore | |
r. Sanghyang Guru | Gedhing Madukocak | |
s. Tokoh putri | Gedhing Songgeng | |
t. Kurawa (begalan) | Ladrang Giyak-giyak | |
u. Setan menggoda | 1. Ketawang Dendha Gedhe
2. Gedhing Dolo-dolo |
|
Catatan:
1.Bila yang dikelirkan adegan Raja Raksasa, adegan sesudahnya atau ada adegan perang menggunakan |
Sampak | |
2. Srambahan untuk wayang liyepan atau putri | 1. Ladrang Gonjang-ganjing
2. Ladrang Kembang Tunjung 3. Ladrang Pangkur 4. Ladrang Cluntang |
|
10 | (Peralihan) | Sulukan Pathet Manyura Wantah |
11. | Pathet Manyura | |
a. Ratu Madura | Gendhing Capang | |
b. Ratu Ngastina | Gendhing Gliyung | |
c. Ratu Madura Sepuh | Gendhing Pucung | |
d. Ratu Ngamarta
Bila fajar mulai terlihat |
Gendhing Bujangganom
1. Gendhing Lagudempel |
|
e. Dwarawati / Ngamarta | 2. Gendhing Bang-bang Wetan | |
f. Putri | Gendhing Ramyang
1. Gendhing Brekutut Manggung 2. Gendhing Montro 3. Ladrang Ladrangmanis |
|
g. Ratu Nggilingwesi dan semua wayang sabrangan telengan | Ladrang Liwung | |
h. Anoman / Gatutkaca | Ladrang Eling-eling Badranaya | |
i. Ratu Danawa (Raksasa) | 1. Lanjaran Ricik-ricik
2. Ladrang Liwung |
|
j. Singgela | Ladrang Kandangmanyura | |
Catatan: Bila masih ada satu adegan Ratu Lagi | Ladrang Ricik-ricik | |
12 | Pungkasan (Tancep Kayon) | 1. Gendhing Lobong
2. Gendhing Boyong 3. Gendhing Ginonjing 4. Ladrang Manis |
Sumber: Nojowirongko, 1954. |